Ummæli: Sorgin verður loftað í vakrari frásøgn og poetiskum myndum

Í Varðanum 2020, nr. 87 var hetta ummæli av Loftar tú mær. Eyð Berghamar Steinbjørnsdóttir skrivaði:

Sorgin verður loftað í vakrari frásøgn og poetiskum myndum

Loftar tú mær? eftir Rakel Helmsdal

Eyð Berghamar Steinbjørnsdóttir

Tað einasta, vit sum menniskju kunnu vera heilt vís í, er, at vit øll einaferð skulu hiðani. Kortini er deyðin, í øllum førum í okkara parti av heiminum, vorðin tabu. Hetta er kanska ikki so løgið, tá fyritreytin fyri at vera ein livandi, elskandi menniskja er, at vit einaferð noyðast at siga farvæl við okkara elskaðu. Ógvisligi skelkurin og sorgin, ið møtir okkum, tá vit missa ein, ið vit elska, er harður kostur. Tað hevur menniskjan til allar tíðir el.: verið noytt atásannað. Sorgin er somuleiðis eitt nógv lýst og viðgjørt evni. Men hvussu vit handfara og viðgera sorg og deyða, hevur søguliga sæð verið fyri nógvum broytingum. Seinastu árini er tað vorðið alsamt vanligari í Norðurlondum at viðgera tabuevni sum sorg og deyða í barna- og ungdómsbókmentum. Hetta hevur stóran týdning, tí børn, ið syrgja, kunnu ofta vera sera einsamøll í síni sorg, og deyðin er eitt trupult og svárt evni hjá flestu foreldrum at práta við børn síni um. Tá kann tað kennast lívgandi at lesa eina góða bók, ið snýr seg um hesi evni, har ein kann spegla sær í kenslunum hjá fiktivu persónunum og verða loystur úr fjøtrum ella seta orð á tað, ið bylgist innan í einum.

Í oktober fyri skjótt einum ári síðan var eg ein túr við familjuni í París. Eg plagi at hava minst eina bók við, tá vit ferðast, at lesa fyri synum mínum, sum eru 7 og 11 ár. Eg hevði júst keypt nýútgivnu Loftar tú mær? og tók hana við. Vit lósu bókina, sum er í fýra pørtum, ein part hvørt kvøldið fýra kvøld á rað, í lítlu, hugnaligu airbnb-íbúðini í hjartanum á París. Vit vóru øll trý sera hugtikin, og báðir synirnir gjørdu av sínum eintingum fleiri ferðir vart við, hvussu væl teimum dámdi hesa bókina. Og heimurin er lítil, tí fáar dagar seinni, meðan vit bíðaðu eftir at sleppa inn í óveruliga stóra og gullklædda slottið í Versailles, hittu vit eyðkenda og litfagra høvundin, Rakel, beint har framman fyri okkum, í tættstúgvaða riðlinum í Versailles. 

Rakel Helmsdal (f. 1966) er best kend fyri mongu barnabøkurnar, hon hevur latið úr hondum, men hon fæst eisini við aðrar listagreinar. Hon hevur t.d. í fleiri ár havt marionettleikhúsasýningar, og so hevur hon framført pop-up leik um skrímslini, havt verkstovur fyri børn, har børnini sjálvi sluppu at gera sínar egnu figurar úr natúrgummi og stáltráði. Tónleikaævintýr hennara Veiða vind frá 2011, sum er veruleiki og hugflog alt í senn og tekur útgangsstøði í Ólavi Riddararós, hevur verið framført av symfoniorkestrum bæði í Føroyum og uttanlands. Rakel er fjølbroytt listakvinna við nógvum dygdum, sum støðugt flytur seg og roynir nýggjar leiðir.

Júst sum í Veiða vind, snýr Loftar tú mær? seg eisini um trý systkin: Tann ábyrgdarfulla stórabeiggjan, ta sjálvstøðugu miðlingasystrina og tann uppfinningarsama, barnsliga og eygagóða lítlabeiggjan. Innihaldsliga eru tær tó sera ymiskar. Hin fyrra er eitt lætt og ljóst ævintýr, og hin seinna er ein syrgilig og sorgblíð søga um at missa ein, tú ert góð við. Kortini eru hesar báðar eins poetiskar og vakrar á hvør sín hátt.

Loftar tú mær? er ein listalig heild, har tekstur og myndir stuðla hvør øðrum soleiðis, at tú fatar søguna við øllum sansum, bæði abstrakt og heilt ítøkiliga, og sostatt skilir tú eisini sorgina á fleiri fláum. Upplivingin av sorgini, ið systkini fara ígjøgnum, verður harafturat styrkt, við tað at vit uppliva hana úr trimum ymiskum sjónarhornum.

Bæði á permuni og á teimum báðum fremstu og aftastu síðunum av bókini eru myndir av og tekstur á donskum um ekliptika ella myrkingarrásina. Vit síggja eisini, hvussu himnahválvið er býtt sundur í tey tólv stjørnumerkini, ið flest øll hava nøvn eftir teimum djórunum, sum stjørnumyndirnar, ið liggja tætt upp at ekliptika, líkjast. Kring hesar myndirnar flúgva stórar krákur. Hvønn týdning hetta hevur fyri søguna, er ilt at vita, men eitt boð kundi verið, at tær tríggjar krákurnar umboða tey trý systkini, ið øll trý umboða eitt djóra- ella stjørnutekin hvør og hvør sína árstíð, og tey hava tí tørv á hvørjum øðrum til at gerast ein heild. Í fyrsta parti, tá søgan byrjar, lesa vit um lítlabeiggja. Hann hevur ikki rættiliga skilt, at langomman er deyð. Men vit skilja, at hann er ávirkaður av keðiligu støðuni, tí vanliga vilja øll trý syskini klintra í tí gamla, krókuta trænum, men henda dagin eru tey bæði stóru systkini í hvør sínum heraðshorni og syrgja. Lítlibeiggin veit, at systkini ikki eru, sum tey plaga, tí vit fáa at vita, at hann ætlar at bjóða teimum keks, men vil ikki, tí systirin hugsar um sín dreka, og beiggin lúnast. Vit fáa eisini at vita, at hann ikki vil órógva tey. Lítlibeiggin er mest upptikin av at vísa hinum, at hann er stórur og raskur. Nú hevur hann træið heilt fyri seg sjálvan og ger sær dælt av møguleikanum at klintra heilt upp í træið uttan ábreiðslur og forboð frá eldru systkjunum.

Annar partur er um systrina. Hon er nóg stór at skilja, at langomman ítøkiliga er deyð, men hon kveistrar svára saknin og óunniligu kenslurnar frá sær og hugsavnar seg í staðin fult og heilt um at fáa drekan upp at flúgva. Eins og lítlibeiggin hevði hon ætlað, at beiggjarnir eisini skuldu seta dreka upp saman við sær, men hugsar, at stóribeiggi lúnast, og lítlibeiggi er ov lítil og fjasast við ein kassa. Bæði tey yngru systkini lata tankarnar føra seg uppeftir, til krákurnar, drekan, skýggini og stjørnurnar, burtur frá ítøkiligu sorgini, meðan stóribeiggin hevur bæði beinini á jørðini, har hann situr við brunnin og grætur stillisliga um langommuna.

Í triðja parti er sjónarhornið hjá stórabeiggjanum, og vit fáa nú nógv meira at vita um langommuna, hennara glaðu rødd, heita klemm, trygga bros, og heilt ítøkiliga, hvussu hon er farin niður í moldina at liggja og ongantíð kemur aftur. Hann uggar seg sjálvan og grundgevur fyri, hví tað var í lagi, at langomman mátti fara, og hugsar, “helst er tað í lagi at sakna og syrgja og ikki vilja gloyma”, og brádliga er himmalin ikki gráur longur. Soleiðis skilir lesarin sorgina betur og betur, so hvørt sjónarhornið skiftir. Stóribeiggin hugsar eisini um systkin síni, meðan hann situr við brunnin. Hann skilir ikki, hvusssu tey longu kunnu spæla, sum um einki var hent.

Øll trý eru einsamøll í sínari sorg og syrgja ymiskt. Samstundis hugsa tey øll um hvørt annað, og í fjórða og seinasta parti verða tey øll førd saman aftur, tá lítlibeiggi ætlar at hoppa úr trænum og rópar: “Diiidda! Loftar tú mær, tá eg hoppi?” Í hesum seinasta partinum, sum eitur Træið og stjørnurnar, verður lítlibeiggi loftaður bæði ítøkiliga úr trænum, men eisini í fluttari merking, í sínari sorg, tí tey eldru systkini hjálpa honum at skilja og seta orð á, hvat tað merkir at doyggja.

Myndirnar í bókini, sum Rakel sjálv hevur evnað til, eru sermerktar og vakrar og hóska til søguna. Dreymkyktverurnar, ið ímynda tey trý systkini og langommuna, kunnu tykjast ófrættakendar og eitt sindur óhugnaligar júst sum evnið í søguni. Men tá tú lesur søguna, hugsar tú ikki eina løtu, at hesar verur ikki eru menniskjur. Heldur traðkar søgan enn meira fram, og verurnar gerast púra natúrligar og sjálvsagdar, eins og kenslurnar og tankarnir um deyðan verða tað.  Ein hvít dúgva gongur eins og stjørnumerkini, krákurnar, hybenrósurnar aftur fleiristaðni í søguni. Langomman, sum fyrst sæst fara upp úr einum stóli, fær til endans dúgvuveingir, og lítlibeiggin fær firvaldaveingir. Døpru litirnir og nakna, krókuta stáltráðstræið við øllum teimum smáu metallutunum møta litríku systkjnum, hybenrósunum, drekanum, grasinum og himmalinum. At myndirnar eru skaptar á henda serliga hátt, har myndir eru tiknar av myndum, og figurar síðan eru pallsettir saman við myndunum, ger bara søguna meira hugtakandi.  

Nú Loftar tú mær? í ár er í uppskoti til tvær stórar norðurlendskar virðislønir, ta hjá Útnorðurráðnum og virðislønina hjá Norðurlandaráðnum, haldi eg tað vera væl uppiborið, og eg vil viðmæla bæði børnum og vaksnum at lesa hana. 

Rakel loftar tungu evnunum væl og lýsir á ein natúrligan og vakran hátt, hvussu deyðin og lívið eru tvinnað saman eins og náttin og dagurin.

Tagged , , , , , . Bookmark the permalink.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *